In de tweedelige documentaire Fake news & ik onderzoekt journalist Tim Verheyden (Facebook & ik, Privacy en ik) de mechanismen achter fake news en de impact ervan op ons denken en doen. Sinds de coronapandemie en de oorlog in Oekraïne gaan nepnieuws, mis- en desinformatie en allerlei complottheorieën nog meer dan vroeger de wereld rond. Als een sluipend gif kruipt nepnieuws onze huizen en hoofden binnen langs onze smartphones en die van onze kinderen.
Wie of wat zit daarachter? Zijn we allemaal potentiële slachtoffers? In welke mate worden we door fake news beïnvloed? Moeten we ons zorgen maken over de impact ervan en zo ja, hoe kunnen we nepnieuws bestrijden? Tim Verheyden duikt in de duistere wereld van fake news en zoekt het uit.
Fake News & ik: donderdag 8 en 15 december om 21.20 uur op Canvas en VRT MAX.
Aflevering 1: De chaosmachine
Donderdag 8 december
"Sociale media gingen ons helpen de wereld te begrijpen, ons meer inzichten geven en meer vrienden opleveren, maar dat wordt vandaag allemaal overschaduwd door een sector die miljardenwinsten wil maken op kap van ons en ons ‘samenleven”.
Tim Verheyden
In deze aflevering onderzoekt Tim Verheyden hoe de chaosmachine van fake news werkt en wat de gevaren zijn.
Fake news, desinformatie en complottheorieën: het zijn hardnekkige beestjes. Wie denkt dat hij of zij er immuun voor is, vergist zich. Dat stelt Rakoen Maertens, gedragspsycholoog aan de Cambridge University: we zijn allemaal vatbaar voor desinformatie.
Desinformatie is big business
Tim ontmoet ook expert Imran Ahmed, die baanbrekend onderzoek deed naar de verspreiding van desinformatie over corona, en Facebook-klokkenluidster Frances Haugen. Haugen lekte duizenden documenten die aantonen dat Facebook de gevaren van desinformatie kent, maar weinig onderneemt. Geen wonder zegt Imran Ahmed: desinformatie houdt ons allemaal op de platformen die ze verspreiden, en daar wordt geld mee verdiend. Veel geld. "We hebben onderzocht hoeveel geld er verdiend wordt met antivaccinatie-desinformatie: een miljard per jaar.”
Haatspraak
Desinformatie heeft al heel wat familiefeestjes geanimeerd en verstoord, maar het heeft ook al mensen het leven gekost. Dat verbaast Olivier Cauberghs niet. Hij is expert online-haatspraak. Dat is vorm van desinformatie die de laatste jaren enorm is toegenomen. Zorgwekkend, want wat online gebeurt, sijpelt vroeg of laat in het echte leven door.
Complottheorieën
Tim gaat ook op zoek naar menselijke verhalen om te begrijpen hoe en waarom iemand helemaal het noorden kan verliezen. Zo spreekt hij onder andere met Anton Lemmens, wiens leven een hele tijd beheerst werd door complottheorieën: “Ik geloofde dat er een groot Joods complot was. Daar hingen dan natuurlijk nog meerdere racistische kapstokken aan vast natuurlijk. Complottheorieën maken je niet gelukkig, Integendeel. Dat is ook voor mij de reden geweest waarom ik er afstand van nam. Omdat ik iets van m'n leven wilde maken. Omdat ik besefte dat mijn toekomst in mijn eigen handen ligt.”
En wat als je plots zelf in een complottheorie opduikt? Het overkwam Peter Vanham: ”Ik heb geen begrip voor mensen die vervallen in complottheorieën, want je raakt daarmee ook echte mensen”.
Tim Verheyden: “We staan vandaag op een kantelpunt. Waar gaan de sociale media naartoe en waar willen we dat ze naartoe gaan?”
Aflevering 2: Waarheidszoekers
Donderdag 15 december
“Ik heb veel waardering voor alle mensen die ik sprak en die strijden voor de waarheid. Niet hun waarheid, maar een objectief waarneembare waarheid.”
Tim Verheyden
In de tweede aflevering van deze reeks onderzoekt Tim Verheyden de strijd tegen desinformatie.
Eén van de strijders is Frances Haugen, die jaren bij Facebook werkte. Het platform investeert volgens haar te weinig in de strijd tegen desinformatie en haatspraak. Ze stelt het scherp: Mark Zuckerberg moet opstappen. De klokkenluidster zet haar strijd onvermoeid verder, onder andere in Europa. Want in Brussel wordt een unieke wet gemaakt die Europa moet beschermen tegen buitenlandse inmenging. ‘Het wordt tijd dat Elon Musk beseft dat Brussel regels stelt’, zegt Europees parlementslid Bart Groothuis hierover.
Fake news en de oorlog in Oekraïne
Tim reist ook naar Georgië, hét toevluchtsoord voor Russische journalisten. Sinds de Russische ‘Fake News’-wet mogen zij de oorlog in Oekraïne geen oorlog meer noemen op gevaar van een zware gevangenisstraf. Als voormalig Sovjetland en buurland van Rusland, wordt Georgië al jaren geconfronteerd met doelgerichte desinformatiecampagnes vanuit Rusland.
Mensen als Sopo Gelava staan dan ook al langer dan vandaag in de frontlinie van de desinformatieoorlog. Ze gebruiken allerlei online tools om de leugens van het Kremlin te doorprikken en de waarheid te achterhalen. Want die moet koste wat het kost beschermd worden. Zonder waarheid geen vrijheid en geen democratie. Sopo Gelava: “Ik ben niet in staat om de strijd met de Russen aan te gaan op fysiek vlak. Maar in deze tijd van technologie informatie is ook het gevecht tegen desinformatie een van de slagvelden geworden. Ik haat het dat zowat iedereen zijn eigen waarheid heeft. Dat is gewoon onmogelijk.”
Trollen en trollenjagers
Dichter bij huis ontmoet Tim gewone burgers die vanuit hun zetel meevechten in de oorlog. Eén klik, meer is er niet voor nodig. Maar ook zogenaamde ‘trollenjagers’ die in de donkere krochten van onze digitale ruimte soms trollenlegers van wel 50.000 man zien marcheren. En die trollen spreken niet alleen Russisch…
Tim Verheyden: “Ik heb veel waardering voor alle mensen die ik sprak en die strijden voor de waarheid. Niet hun waarheid, maar een objectief waarneembare waarheid. Hun strijd gaat over een eerlijke wereld, met een open debat, waar iedereen zijn mening mag hebben, liefst wel met dezelfde feiten. Waar plaats is voor nuance en minder polarisering. Maar we zijn er nog niet.”